Í síðustu viku uppgötvuðust veggspjöld sem höfðu poppað upp víðsvegar á háskólasvæðinu í Reykjavík og nokkrum bókasöfnum á höfuðborgarsvæðinu.
Um var að ræða veggspjald sem útskýrir trans regnhlífina; skaðsemi og hættur sem leynast undir henni. Sá sem þetta ritar skorast ekkert undan því að hafa staðfært og þýtt það. Ég tel það vera borgaralega skyldu mína að miðla mikilvægum upplýsingum til fólks, sérstaklega þegar jafn umdeildur málaflokkur er annars vegar og þegar fjölmiðlaumfjöllunin og fræðsluefni í skólum er eins einhliða og raun ber vitni.
Veggspjöldin mín vöktu athygli, því Ríkisútvarpið birti frétt um málið á vef sínum síðla kvölds mánudaginn 13. október og uppfærði fréttina svo árla morguns daginn eftir.
Ingunn Lára Kristjánsdóttir er höfundur fréttarinnar, sem er í raun ekki nein frétt, heldur skoðanapistill starfsmanns RÚV.
Í upphafi greinarinnar skrifar hún að í veggspjöldunum er að finna texta sem „elur á ótta gegn transfólki“.
Auk þess talar hún um innihald veggspjaldsins sem mýtur sem ítrekað hafi verið leiðréttar í ritrýndum greinum.
Grein starfsmanns Ríkisútvarpsins er þess eðlis að nauðsynlegt er að hrekja rangfærslurnar og krefjast með að hann vandi betur til verka vegna vægi ríkisfjölmiðilsins og sem og vegna þess að ríkisútvarpinu ber að fylgja lagalegum skyldum m.a.
Í starfsháttum sínum skal Ríkisútvarpið:
1. Vera til fyrirmyndar um gæði og fagleg vinnubrögð.
2. Ábyrgjast að sanngirni og hlutlægni sé gætt í frásögn, túlkun og dagskrárgerð, leitað sé upplýsinga frá báðum eða öllum aðilum og sjónarmið þeirra kynnt sem jafnast.
3. Sannreyna að heimildir séu réttar og að sanngirni sé gætt í framsetningu og efnistökum.
4. Virða friðhelgi einkalífsins í fréttum og dagskrárefni nema lýðræðishlutverk Ríkisútvarpsins og upplýsingaréttur almennings krefjist annars.
5. Vera óháð stjórnmálalegum, hugmyndafræðilegum og efnahagslegum hagsmunum í efnismeðferð og ritstjórnarákvörðunum.
6. Stunda vandaða og gagnrýna fréttamennsku og rýna m.a. störf yfirvalda, félaga og fyrirtækja sem hafa áhrif á hag almennings.
7. Taka dagskrárákvarðanir á faglegum forsendum.
Staðhæfingar RÚV um mýtur:
Mýta: Að vera trans er geðsjúkdómur
Í grein sinni ritar starfsmaðurinn að það sé mýta að það að vera trans sé geðsjúkdómur vegna þess að Alþjóða heilbrigðisstofnunin ákvað eftir mikinn pólitískan þrýsting frá aðgerðasinnum og seljendum heilbrigðisþjónustu í Bandaríkjunum að endurnefna kynama (e. gender dysphoria) sem er enn í DSM-5 yfir geðsjúkdóma sem kynjamisræmi (e. Gender incongruence) og síðari greiningin er nú flokkuð undir kynheilsu (e. Sexual health) í ICD-11. Þetta gerði tryggingafélögum í Bandaríkjunum (og víðar) kleift að greiða fyrir transferli fólks. Það má því auðveldlega halda fram að þrýstingur frá aðgerðasinnum og fjárhagslegur ávinningur réði hérna för – ekki nýjar gagnreyndar rannsóknir í málaflokknum.
Hún endar á að vísa í lög sem voru skrifuð af Samtökunum ’78 í tíð Svandísar Svavarsdóttur, lög um kynrænt sjálfræði. Þetta eru lög sem munu engan veginn standast tímans tönn, því þau eru skrifuð á grundvelli bábilja, en ekki hlutlægs raunveruleika.
Mýta: Kynvitund fólks er tískubóla
Undir þessum lið vísar Ingunn Lára í átta ára gamla rannsókn sem er fyrir löngu orðin úrelt og enginn sem vill láta taka mark á sér notar. Ingunn reynir að telja lesendum trú um að það að vera trans sé ekki tískubóla og að eftirsjáin sé aðeins um hálft prósent.
Í dag endurtekur svo transaktívistinn Arna Magnea Danks þetta í skoðanapistli á Vísi og hefur eflaust lapið þetta upp frá Ríkisútvarpinu. Það sýnir hversu mikilvægt það er að veita ríkisfjölmiðlinum aðhald og krefjast þess að hann starfi samkvæmt lögum.
Ef við rýnum í vísindalegu gögnin nánar, sérstaklega þau sem snerta yngri hópa, kemur í ljós að myndin er flóknari og áhyggjurnar alvarlegri. Rannsóknir benda til þess að eftirsjáin geti verið á bilinu 2-8% meðal ungra trans eða kynsegin einstaklinga, og í einni nýlegri rannsókn reyndist 7,3% unglinga hafa breytt aftur um kynvitund eftir fimm ár frá félagslegri umbreytingu. Þetta eru ekki bara tölfræðileg smáatriði; heldur varðar þetta líf barna sem eru enn í miðju þroskaferli, þar sem heili þeirra, líkami og sjálfsmynd eru að mótast. Ákvörðun um óafturkræfar meðferðir eins og hormónablokkera, krosshormóna eða jafnvel aðgerðir gæti haft varanlegar afleiðingar, og það er skylda okkar að spyrja: Erum við að vernda eða skaða með því að halda þessu að börnum og ungmennum?
Rannsóknir benda til þess að iðrun og eftirsjá séu mun algengari en haldið er fram, sérstaklega vegna skorts á langtíma fylgni og mikils brottfalls úr rannsóknum. Samkvæmt sumum greiningum, eins og frá Society for Evidence-Based Gender Medicine (SEGM), eru raunverulegar tölur óþekktar vegna þess að þeir sem sjá eftir þessu leita ekki aftur aðstoðar þeirra sem settu þá í þessi spor. Þetta kemur einnig fram í Cass skýrslunni sem er besta vísindalega gagnið sem er til og trónir efst í gæðum. Cass skýrslan er kerfisbundið yfirlit og metagreining sem er efst í pýramídanum yfir gagnreyndar meðferðir (e. Evidence-Based Medicine Pyramide).
Eric Kaufmann, prófessor í stjórnmálafræði við Háskólann í Buckingham og forstjóri Centre for Heterodox Social Science (CHSS), birti í síðustu viku skýrslu sem hefur vakið mikla umræðu. Skýrslan, sem ber heitið „The Decline of Trans and Queer Identity Among Young Americans“, greinir frá niðurstöðum úr könnunum á meðal bandarískra háskólanema og heldur því fram að hlutfall ungs fólks sem skilgreinir sig sem hinsegin eða kynsegin (e. queer/non-binary) hafi hrunið á síðustu árum. Hér er yfirlit yfir helstu niðurstöður og umræðuna í kringum þær, byggt á gögnum úr könnunum og greiningum Kaufmanns, ásamt gagnrýni.
Kaufmann byggir greiningu sína aðallega á gögnum úr árlegum könnunum frá Foundation for Individual Rights and Expression (FIRE), sem ná yfir yfir 50.000 háskólanema á ári frá um 250 háskólum í Bandaríkjunum (þar á meðal nokkra úrvalsskóla eins og Harvard og Yale). Hann greinir einnig frá öðrum könnunum, eins og frá Gallup og CDC, til samanburðar.
- Hrun í kynsegin skilgreiningu: Samkvæmt Kaufmann jókst hlutfall nema sem skilgreina sig ekki sem karl eða kona (e. non-binary eða kynsegin) hratt frá 2016 til 2022-2023, úr um 0,5% í 6,8%. Síðan hefur það hrunið niður í 3,6% árið 2025. Hann telur þetta endurspegla þverrandi áhrif tískubólunnar.
- Minnkandi kynsegin hegðun: Hlutfall nema sem segjast vera samkynhneigð eða tvíkynhneigð (e. bisexual) hefur einnig minnkað, úr 15% árið 2022 í 10% árið 2025. Kaufmann tengir þetta við minnkandi áhrif félagslegra þátta eins og samfélagsmiðla og menningarlegs þrýstings, sem hann telur hafi ýtt undir aukninguna áður.
- Munur eftir skólum og kynjum: Minnkunin er mest á meðal kvenna í úrvalsskólum (e. elite schools), þar sem hlutfallið féll úr 15% í 5%. Kaufmann bendir á að þetta endurspegli breytingar í menningu ungs menntaðs fólks, en hann telur ekki að þetta þýði að transið sé búið almennt – heldur að toppnum hafi verið náð og þróunin sé frekar á leið niður á við.
Mýta: Karlmenn þykjast vera trans konur til að brjóta gegn konum í búningsklefum/baðherbergjum
Ríkisútvarpið heldur því fram að það sé mýta að karlar sem segjast vera trans brjóta gegn konum. Það er hins vegar engin mýta og og mörg mál hafa komið upp síðustu ár þar sem karlar sem hafa brotið gegn konum þykjast svo vera trans til þess að fá betra aðgengi að konum. Mál Isla Bryson (áður Alan Graham) er gott dæmi um slíkt, og varð, m.a. Nicolu Sturgeon, fyrrverandi forsætisráðherra Skotlands að falli.
Einnig staðfesta tölfræðileg gögn frá fangelsistölfræði breska dómsmálaráðuneytisins (MOJ) (2017–2020): Þetta eru opinber gögn frá stjórnvöldum um transfólk í Englandi og Wales, fengin með vísan í upplýsingalög.
Gögn frá 2019: 76 af 129 karlmönnum sem skilgreina sig trans (58,9%) höfðu verið sakfelldir fyrir að minnsta kosti eitt kynferðisbrot (þar á meðal 36 nauðganir og 10 tilraunir til nauðgunar). Í samanburði við karla almennt : 13.234 af 78.781 (16,8%) höfðu verið sakfelldir fyrir kynferðisbrot.
Karlar sem skilgreina sig sem trans eru því samkvæmt þessum tölum þrisvar sinnum líklegri til þess að brjóta af sér kynferðislega en karlar almennt.
Árásarhneigð trans aktívista á mótmælum og við viðburði kvenna og samkynhneigðra bendir til að raunveruleg ógn stafi af ákveðnum hópi karla sem skilgreina sig sem trans, sérstaklega þeim sem eru í slagtogi með Antifa og fleiri öfgahópa.
Ríkisútvarpið hefur aldrei haft samband við mig þegar það hefur nafngreint mig. Það hefur aldrei leitast eftir sjónarhorni mínu, gefið mér færi á að ræða málefni efnislega og það hefur aldrei svarað erindum mínum um andmælarétt þegar ég hef leitast eftir því. Það á við bæði í krafti embættis formanns samtakanna sem ég var í forsvari fyrir og sem almennur borgari.
Ríkisútvarpið hefur hins vegar ítrekað boðið forsvarsmönnum Samtakanna ´78 í bæði myndver og hljóðver til þess að ræða mál sem það hefur mjög takmarkaðan skilning á eða til þess að hleypa upp einhverjum áróðri.
Ágætis dæmi um þetta er til að mynda viðtal við formann Samtakanna ´78 í kjölfarið á útgáfu Cass skýrslunnar. Þá mætti Bjarndís Helga Tómasdóttir í hljóðver til þess að ræða skýrslu sem hún hafði ekki einu sinni lesið.
Ég, hins vegar, las skýrsluna bæði einsamall og í hóp fræðimanna. Í kjölfarið skrifaði ég úrdrátt úr skýrslunni sem ég afhenti embætti landlæknis á fundi mínum með því.
Það verður því að teljast ámælisvert að Ríkisútvarpið stundi þessa áróðursstarfsemi og viðhafi slík ófagmannleg vinnubrögð, og í bága við lög um Ríkisútvarpið.
Ríkisútvarpið á að stuðla að lýðræðislegri umræðu þar sem ólík sjónarmið heyrast og þar sem samfélagsleg deilumál fá hlutlæga og sanngjarna umfjöllun.
Höfundur er alþjóðafulltrúi LGB samtakanna og situr í stjórn LGB International.