Kolbeinn Stefánsson, dósent í efnahagsfélagsfræði við Háskóla Íslands, fjallar í nýjum pistli um svokallaðar „hundaflautur“ í pólitískri og samfélagslegri umræðu.
Hann lýsir hugtakinu, rýnir í hvernig því er beitt og varar sérstaklega við því þegar ásakanir um hundaflautur eru notaðar til að lesa hugsanir, gera fólki upp hvatir og stöðva málefnalegar samræður.
Hvað er hundaflauta
Kolbeinn útskýrir að uppruni hugtaksins vísi til flautu sem aðeins hundar heyra, en í orðræðu tákni það mælskubragð þar sem setningar virðast saklausar en eiga að virkja tiltekna merkingu hjá „réttum hópi“.
Í nýlegri umræðu, meðal annars í kjölfar orðaskipta í Silfrinu, hafi sumir lýst yfir að aukið hatur gagnvart minnihlutahópum birtist í mynd hundaflauta.
Einnig hafi stjórnmálamenn og álitsgjafar bent á að undir rós megi ýta undir slíka andúð án þess að segja það berum orðum.
Samhengi skiptir máli
Í pistlinum er bent á að setningar á borð við „að styðja hina hefðbundnu fjölskyldu“ geti bæði verið skýr stefnumarkandi afstaða um forgangsröðun í fjölskyldumálum og jafnframt lesist sem tilraun til að þrengja réttindi annarra sambandsforma.
Því sé ekki nægilegt að grípa til ásakana um hundaflautur án þess að skoða samhengi, endurtekinn málflutning, markmið og mögulegar afleiðingar þeirra sem tala.
Vandinn við hundaflautu-ásakanir
Megináhersla Kolbeins er á hættuna sem felst í hugsanalestri og rökvillum þegar fullyrt er að einhver „blási í hundaflautu“.
Hann bendir á að slíkar ásakanir beinist ekki að því sem er sagt, heldur meiningu sem fólki er gerð upp.
Það grafi undan efnislegri umræðu og hvetji til persónugagnrýni í stað þess að takast á við rök og tillögur.
Fjórar lykilrökvillur sem skekkja umræðuna
Kolbeinn fer yfir 4 rökvillur sem felast í að gera fólki upp skoðanir og leggur áherslu á að þessar villur geti birst saman í einni og sömu ásökun og þannig veikja þær umræðuna.
Í stað þess að ræða efni málsins verður samtalið að ályktunum um ósannanlegar innri hvatir.
- Fólk er ekki að gagnrýna það sem er sagt heldur það sem það ímyndar sér að hafi verið meint. Við þurfum að gefa okkur eitthvað um hvatir þess sem við sökum um hundaflaut. Þetta er dæmi um það sem er kallað “upprunavilla” (e. genetic fallacy) í rökfræði. Það er vandamál af því stundum fer fólk með rétt mál af illum hug. Fyrir vikið er rétt að meta það sem fólk segir og sleppa hugsanalestri.
- Þegar við gerum fólki upp hvatir er hætt við að við gerum það á grundvelli hugmynda okkar um það. Þegar svo er þá erum við enn ekki að gagnrýna það sem viðkomandi hefur sagt heldur að ráðast að persónu viðkomandi. Þetta er önnur rökvilla, það er svokölluð persónurök (e. ad hominem). Við erum í raun að segja eitthvað eins og „Af því við vitum hvaða mann þú hefur að geyma þá veit ég að þú meintir eitthvað annað og verra en þú sagðir í raun“.
- Þegar við sökum fólk um að blása í hundaflautu hættir okkur til að búa til svokallaðan strámann (e. strawman fallacy). Í staðinn fyrir að gagnrýna það sem fólk sagði í raun og veru skrumskælum við málflutning annarra á einhvern hátt sem okkur virðist auðveldara að gagnrýna. Vandinn er að við höfum ekki í raun gagnrýnt það sem fólk sagði heldur bara skrumskælingu af því sem varð til í okkar eigin haus.
- Stundum hvíla fullyrðingar um hundaflautur á hringrökum af tiltekinni gerð (e. begging the question). „Það sem Jói sagði á laugardaginn var hundaflaut. Við vitum öll hvernig Jói er. Hvernig vitum við það? Jú, við sáum hvernig hann blés í hundaflautuna á laugardaginn“.
Hugtök sem vopn
Í pistlinum er varað við að nota hugtakið „hundaflauta“ sem vopn til að sverta andstæðinga eða binda endi á samtal áður en rök eru lögð fram.
Ásökunin ein og sér er ekki sönnun og ef grunur vaknar þarf að leggja fram efnislegar spurningar, biðja um skýringar og krefjast útfærðra svara um merkingu, markmið og aðgerðir.
Þá er mögulegt að afhjúpa raunverulega hundaflautu, ef hún er til staðar, eða komast að því að túlkunin var misvísandi.
Eitur í brunninn
Kolbeinn nefnir að ásakanir um hundaflautur geti auðveldlega orðið að „eitri í brunninn“, þar sem reynt er að draga úr trúverðugleika andstæðra sjónarmiða fyrir fram.
Slíkar alhæfingar setji gagnrýnendur í vörn áður en efnisleg umræða hefst, ýti undir tortryggni og auki líkur á skotgrafahernaði í stað málefnalegrar umræðu.
Hver heyrir í hundaflautum
Pistillinn bendir á að þeir sem segja sig „heyra“ hundaflautur séu oft talsmenn ákveðinnar hugmyndafræði fremur en markhópar sem á að virkja.
Á sama tíma hafi sum orð og hugtök sérmerkingu innan hóps sem almenningur deilir ekki, sem geti aftur skapað tvíræðni og tortryggni beggja vegna.
Hagnýtar leiðir til heilbrigðari umræðu
Kolbeinn hvetur til þess að byrja á texta og samhengi, spyrja spurninga, krefjast svara um raunverulegar tillögur og forðast rökvillur.
Ef tíma eða nennu skortir til að fara ofan í saumana sé betra að setja fram fá orð og axla litla ábyrgð en að byggja málfletning á hugsanalestri og vangaveltum um hvatir.