Í nýlegum útvarpsþætti var kastljósinu beint að stöðu opinberrar umræðu á Íslandi, harðri skautun í málflutningi og áhrifum svonefndrar woke-menningar.
Gestir voru fjölmiðlamennirnir Frosti Logason og Stefán Einar Stefánsson, sem báðir eru þekktir fyrir beinskeyttar skoðanir.
Samtalið snerist að miklu leyti um hvernig umræðan hefur þróast undanfarin ár og hvort eitthvað hafi farið úrskeiðis.
„Við eigum að takast á – ekki þagga niður“
Stefán Einar var fyrstur til máls og hafnaði þeirri hugmynd að eitthvað hafi „farið úr böndunum“ í umræðuhefðinni sem slíkri.
„Umræðan á Íslandi hefur alltaf verið hvöss. Það hefur alltaf verið tekist á, í sögum, á þingi, í fjölmiðlum. En nú er komin sú krafa að allir tali á sama máta, með sömu áherslur og án húmors,“ sagði hann.
Hann lýsti áhyggjum af því að ákveðnir hópar, bæði innan samfélagsins og stofnana, vilji „vinsa út“ hvaða skoðanir megi heyrast og hverjir fái að taka þátt í umræðum.
„Það er grafalvarlegt þegar menn reyna að útiloka aðra frá tjáningu eða gera lítið úr fólki fyrir að hafa óvinsælar skoðanir,“ sagði Stefán og bætti við að húmor og gamansöm nálgun væri að hverfa úr umræðunni, sem geri hana leiðinlegri og einhæfari.
„Woke hefur verið drottnandi afl“
Frosti Logason tók undir þessi sjónarmið og sagði að það sem kallað væri „woke“ hefði lengi ráðið ríkjum, bæði í opinberri umræðu og í stofnunum samfélagsins.
Hann vísaði í reynslu sína af því að fólk væri sett út úr umræðunni fyrir skoðanir sem þykja óviðeigandi.
„Það hefur verið algjörlega sturlað andrúmsloft í samfélaginu síðustu 10–15 ár, þar sem fólk fær á sig stimpil ef það segir eitthvað sem gengur gegn ríkjandi straumum.“
„Þetta hefur grafið um sig í mörgum deildum háskólans og bjagað sýn fólks á veruleikann“
Frosti gagnrýndi sérstaklega hvernig tilfinningar hafi tekið yfir sem forsenda umræðu meðan rök og málefnaleg umræða væri sett til hliðar.
„Reynsluheimur einstaklingsins á ekki alltaf að trompa sannindi eða rökræðu. Við verðum að geta rætt mál af yfirvegun, án þess að fólk sé sett í einangrun fyrir að segja eitthvað óvinsælt.“
Tvískinnungur allsráðandi
Í samtalinu kom einnig fram gagnrýni á þá sem predika ákveðnar siðareglur, en brjóta þær sjálfir.
Stefán dró upp mynd af því hvernig viðbrögð við árás Hamas á Ísrael í október sýndu tvískinnung meðal þeirra sem aðhyllast woke hugsun.
„Sami hópur og krafðist þess að fórnarlömbum í kynferðisbrotamálum væri trúað án undantekninga, vildi ekki trúa lýsingum á fjöldanauðgunum á konum í Ísrael. Þetta er tvöfalt siðgæði,“ sagði hann og benti á að það væri ekki hægt að byggja heilbrigða umræðu á slíkum grunni.
Háskólarnir eru „gróðrarstía gremjufræða“
Þeir félagar beindu síðan sjónum sínum að akademíunni og sérstaklega Háskóla Íslands.
Þar, að þeirra mati, hafi svonefndar gremjufræðigreinar, eins og kynjafræði og „critical race theory“ náð sterkri fótfestu og verið notaðar til að klæða pólitískan áróður í fræðilegan búning.
„Þetta hefur grafið um sig í mörgum deildum háskólans og bjagað sýn fólks á veruleikann,“ sagði Stefán og rifjaði upp eigin reynslu frá Guðfræðideild HÍ, þar sem að hans sögn kirkjusagan hafi verið bjöguð í þá veru að leggja einhliða áherslu á örfáar konur í sögunni og stórlega ofmeta raunveruleg áhrif þeirra.
Frosti sagði að almenningur væri þó farinn að bregðast við: „Við finnum það að fólk hefur fengið nóg. Það er farið að hlæja aftur. Það er von um að við séum að snúa til baka í átt að frjálsari umræðu.“
Tilraun til dýpri umræðu
„Við viljum að fólk kynni sér mál og geti rætt þau á grundvelli upplýsinga – ekki bara tilfinninga eða slagorða,“ sagði Stefán.
Frosti bætti við að vandinn væri einnig sá að stóru fjölmiðlarnir, bæði erlendis og á Íslandi, væru oft reknir með ákveðna dagskrá.
„Fólk verður að kynna sér sjálft málin, lesa meira en fyrirsagnir og mynda sér sjálfstæða skoðun. Þá verður umræðan mildari og betri.“
Við þurfum að geta hlegið – og lesið
Í lok þáttarins var rætt um þá dýfu sem traust til stofnana hefur tekið undanfarin ár.
Stefán benti á að það hafi í raun verið „woke-liðurinn“ sem hafi grafið undan trausti til Alþingis, dómstóla og lögreglu, með því að lýsa þeim sem kerfum sem haldi minnihlutahópum niðri.
Frosti tók í sama streng og sagði umræðuna orðið þannig að gagnrýni væri aðeins leyfð í eina átt.
Aðspurðir hvernig þeir vildu sjá umræðuna þróast, hvöttu þeir til frelsis, húmors og upplýstrar umræðu. „Við verðum að fá að vera fyndin, takast á og rökræða. Það er ekkert lýðræðislegt við það að útiloka þá sem hafa aðrar skoðanir,“ sagði Stefán.
Að lokum kom Stefán með kaldhæðnislegt ábendingu: „Það má alveg gera grín að okkur, við ráðum við það. En það sem við ráðum ekki við er þegar húmorinn hverfur og allir verða alvarlegir og dómharðir. Það er raunverulega hættulegt.“