Embætti héraðssaksóknara framkvæmdi í dag húsleitir hjá tveimur stórum fyrirtækjum í úrgangsþjónustu. Rannsóknin beinist að meintum brotum á samkeppnislögum — grunur leikur á ólögmætu samráði um verð og útboð.
Ef það reynist rétt, hefur almenningur verið látinn borga uppsprengt verð fyrir einfaldustu grunnþjónustu – að losa sig við rusl.
En stóra myndin er miklu verri. Þetta er ekki bara saga um tvö fyrirtæki – þetta er saga um kerfi sem hefur markvisst verið veikt af þeim sem eiga að verja hagsmuni almennings.
Stjórnvöld hafa svelt eftirlitsstofnanir – viljandi
Í meira en áratug hafa íslensk stjórnvöld skorið niður fjárframlög til eftirlitsstofnana. Samkeppniseftirlitið, Umhverfisstofnun, Matvælastofnun og fleiri embætti hafa ítrekað varað við því að þau hafi hvorki fjármagn né mannafla til að sinna lögbundnu hlutverki sínu.
Þetta er ekki tilviljun. Þetta er meðvituð pólitísk stefna.
Þegar eftirlitið er fjársvelt verður það tannlaust – og þá fá fyrirtækin að stjórna leiknum sjálf. Þannig sprettur spillingin fram, ekki sem slys, heldur sem afleiðing af kerfisbundinni vanrækslu.
United Silicone – táknmynd eftirlitsleysis
Það þarf ekki að leita langt til að sjá hvernig þetta virkar. Þegar United Silicone starfaði í Helguvík var fyrirtækinu leyft að vakta eigin mengun.
Það var ekki brandari – það var raunveruleg ákvörðun stjórnvalda. Fyrirtæki sem græddi á framleiðslu efna sem menguðu loft og sjó fengu að hafa eftirlit með sjálfu sér.
Niðurstaðan var sú sem við þekkjum: Mengun, lykt, veikindi íbúa – og enginn dreginn til ábyrgðar.
Þetta er sama mynstur og nú blasir við í úrgangsmálunum: Fyrirtæki sem eiga að þjóna almenningi fá að stjórna leiknum, á meðan stjórnvöld sitja hjá og kalla það „aðhald í ríkisrekstri“.
Samkeppniseftirlitið fær kæru – en hefur engin vopn
Rannsóknin í dag byggir á kæru Samkeppniseftirlitsins, sem rannsakar hvort fyrirtækin hafi brotið gegn 10. gr. samkeppnislaga. En eftirlitið hefur ekki bolmagn til að mæta stórfyrirtækjum sem ráða lögfræðingahersveitum og PR-ráðgjöfum.
Þetta er eins og að mæta í bruna með rökum þvottapoka og kalla það viðbragð.
Fangelsi á blaði – sektir í reynd
Starfsmenn sem taka þátt í ólögmætu samráði geta samkvæmt lögum fengið allt að sex ára fangelsi. En í reynd endar þetta venjulega á sektum sem fyrirtækin velta út í verðlagið.
Sama hvort það er mengun eða verðsamráð – almenningur endar á að borga.
Þögn stjórnvalda – hljóðlátt samþykki
Samkeppniseftirlitið segist ekki veita frekari upplýsingar á þessu stigi málsins. En það sem skiptir meira máli er þögn ráðherra.
Þegar upp kemst um spillingu eða misferli í fyrirtækjum sem starfa með opinberum samningum, þá heyrist ekkert frá þeim sem bera pólitíska ábyrgð.
Þetta er þögn sem þýðir samþykki.